Erdem Özgül’ün Unutulmuş Cetlerin Gölgesi (2023) adlı öykü kitabı bir başınaları anlatır. Kopuk bağların bağsız da durabileceğini gösteren bir kitaptır. Birbirinden farklı geçmişleri, karanlığı/aydınlatılmamışı, acıyı, kavuşmayı lisana getirir. Farklı azınlıklar ve ülkelerden gelen mülteciler, personeller tek bir kitapta birleşir; okur tek merkezden çok merkezliliğe yanlışsız yol alır. Birbirine karışan farklı halkların karakterleri bir başınalığı unutur, bizler de onları takip ederiz.
Rastlaşılan yollarda kesişen hayatlar Anadolu’nun ezgilerini hatırlatır. Anadolu’ya sığmaz/sığdırılmaz bir türlü; göçle, sürgünle İsviçre’nin dağlarından, Viyana’dan dökülür satırlara. Özgül, yurdundan uzaktakileri yurduyla buluşturan karakterler ile öykülerini kurar. Tehcir edilenleri, mültecileri, Avrupa etrafından gelen emekçi göçmenleri, Afrikalıları, köyünü terk etmek zorunda kalanları merkezine alır. Yeni gittikleri ülkeye uyumlanmaları diş ve tren metaforuyla çizilir. Gölge olanları, bu coğrafyada yitip gidenleri, az anlatılmışları anlatır. Husus edinmek için materyal olarak kullanmaz, kardığı toprakta bulduklarını gün yüzüne çıkarır; geçmişin yüküyle, hoşluğuyla melezleştiğimizi, komşuluğumuzu, farklı ülkelere uzanan yeni ‘yabancı yoldaşlıkları’ kendinden ötesine bakarak lisana getirir.
Unutulmuş Cetlerin Gölgesi, Fazilet Özgül, 144 s., Dipnot Yayınları, 2023 Nasıl mı? “Sıleymana Zerdeşt’in Tuhaf Ezidiliği” isimli hikayesinde Türk Konsolosluğu’nda iki farklı Ezidi’nin yolları kesişir. Zerdeşt’in kamburu ile Ararat görünür satırlardan. Kambur benzetmesini bir dağ ile yapmak, bu coğrafyada epey oturur yerine. Ararat Ermeni, Kürt, Süryani ve dahasının dağıdır, hepimizindir/hiç birimizindir bir yanıyla. Üstelik karakter o derece gerçekçi çizilmiştir ki, kesinlikle siz de görmüşsünüzdür onlardan hayatınızda birkaç kere. Şöyle muharrir Özgül: “Bir büyük kalabalığın, gürültünün, gevezeliğin içinde o kadar yalnız, o kadar ilişkin olduğu yere göçmüş bir kuş ki Sıleymane Zerdeşt, beşerler, onu anlamayan, lisanını bilmeyen, hatta lisanının insanlarını asimile etmeye azimli beşerler, dinini çembere alıp yok etmeye yeminli devlet memurları, sivil vatandaşlar, sessizleşiyorlar.” Fark ederler onun başkalarına benzemediğini, yokluğunun insanın içine boşluk bıraktığını.
“Tanpınar’ın Huzur’una reaksiyondan doğdu tahminen de benim öykülerim. Rum erenlerinin yüzü bir görünüyor, pir kayboluyordu romanda. Lakin Rumeli’nde ‘Bu nasıl olur?’ diye takıntıyla sorduğumu hiç unutmuyorum. Başka yandan gölgeler güç verir beşere, el alırsınız gölgenin sahibinden,” diye anlatır Özgül röportajında. Sadece Türk edebiyatını okumaz, öteki edebiyatları da merak eder. Örneğin Hagop Mıntzuri ilgisini çeker. 1914’te bademcik ameliyatı olmaya Erzincan’dan İstanbul’a gelen ve 1915’te tehcir edilen dört çocuğu, karısı, annesi ve dedesinden bir daha hiç haber alamayan bir müellif. Onun yaşadıklarını anlamak, anlatmak istemiştir. Tehcir edilen ve hiç haber alınamayan insanların gölgesi onu sürüklemiştir peşinden.
Seksenlik Sıleymane Zerdeşt genç dostuyla, Şah ve yeni rejime direnişte kıymetli rol oynayan dostu, kumandanı, Kürt öğretim vazifelisi Abdurrahman Qassimlo’nun vurulduğu konutu ziyaret eder. Demem o ki, gölgelerin peşi sıra kendilerini orada bulurlar. Üzerinden yıllar geçmemiş de yerde yatıyormuş üzere kaldırmak, konuşmak ister Zerdeşt dostuyla. Beklemediğimiz anda o denli bir sahne yaratır ki Özgül, gerçek, tarihin içinde aktörünü canlandırır, tarihi yine yazmak ister âdeta. Dahasını yapmak ister Zerdeşt, yaşına bakmadan hekimin karısını ziyaret etmeyi diler. Aslında Zerdeşt güya ömrünü buna adamış bir adam üzere geldi bana. Yitirdiklerini hatırlayan, ziyaret eden bir kuş üzere. Eşelediği toprağı diğer toprakla karan, karıştıran, bizi melezleştiren biri. Bir de Hagop Mıntzuri’nin gölge bireylerine ulaşabilseydik; hiç savaş, sürgün olmasaydı.
“Dünyanın Her Yeri Ararat” isimli hikayede yeniden ömrünün son demlerinde olan, İsviçre’nin dağlarında tanışılan 1930 yılında ölen arkadaşlarını gömmüş bir Ermeni ile çıkarlar karşımıza. Tek bacağı yoktur, şeker hastasıdır, çikolata fabrikaları ona koca bir bacak borçludur. Güzel kalpli tabipler onun bacağını kesmişler. Dağda kızakla dolaşır. Adımlarını elinden alan tabibinden yeniden de nefret edemez bu Doğulu adam. Başa bela Ararat, İsviçre’den bile görünür. Ararat’a hayran, nereli olduğu önemli olmayan yazar-anlatıcımız İsviçre’nin gümrüğünü, ötesindeki meskenleri, suları şırıl şırıl akan dereleri pek beğenmez. Tahminen çikolata fabrikası, bacağın yokluğu yüzünden sevemez. İsviçre’nin dağında, Frances Montagnes’de ana babasının toprağına, Ararat’a hasret, Kürtleşmiş fakat tekrar de vefattan kurtulamamış Ermenilerin lisanı, kalbi olur. Bir bakıma arkeologluk yapar müellif. Toprağı eşeleyen bir kuş misali, Sıleymane Zerdeşt üzere, saklı hazinelerle buluşturur okurlarını.
“Sen Benim En Eski Arkadaşımdın” Levon’a atıfla yazılmış bir hikayedir. Mihemedo’nun ve arkadaşlarının cansız vücutları soğuktan traktör römorkuna yapışır. Ablası, Mihemedo’nun yanına gidip gözlerini kapatmak istediğinde, kirpikleri kırılıp parmaklarının ucunda kalır. “O soğukta halam ağlıyor, gözyaşları kardeşinin göğsüne düşüyor, o dakika bir cam modülüne dönüşüyor, düşüp parçalanıyordu. Bayanlar halamı Mihemedo’nun başından aldılar. Gözyaşlarının buzdan birer çiviye dönüşüp amcamın gövdesine saplanmasını görmeye dayanamıyorlardı.” Bu tasvir şaşırtan derecede İsa’yı akla getirir. Mihemedo’nun vücudunun, bulunduktan sonra buzdan kristale dönüşmemesi ve ona ziyan veren ablasının gözyaşından dahi korunmak istenmesi kelam hususudur. Varlığına son veren 1980 askerî darbesi, yokluğunu dahi ailesine vermeyecek kadar kimsesizleştirmiştir Levon’u. Lisanı, inancı değil yalnızca varlığı, yokluğuna karışıp kimsesizler mezarlığını çoğaltmıştır. Ölüye, vücuduna, kemiklerine duyulan hasret, kavuşma anı, hürmet Mihemedo’nun vücudunun imkânıyla lisana gelir.
“Yanık Sular” isimli hikayede bu sefer üç nesli içine alan tarihin sayfalarında dolaşırız. Usta Hagop Mıntzuri’nin ailesinin başına gelenler üzere kelamı geçen ailenin üç nesil öncesi Munzur’un yanık sularında gölge, sır, kayıp olur. Lâl olmuş ailenin suskunluğu yeniden ailede çözülmek zorunda kalır. Bir çeşit geçmişini aydınlatma, kimliğini bilme, tarihini manaya üzeredir bu hikaye. Fakat verilecek bir hesap ortada yoktur temelinde. Yok edilenin hesabını aile kendine/ailesine nasıl verebilir? Bu nedenle zordur tarihini anlatması, anlaması. “Buranın havası her zamanki üzere dumanlı oğul, bir vakit daha gelme, orada işine gücüne bak. Paranı, pulunu da kendine sakla, bize gönderme, üç günlük dünya ne olur ne biter, bilemeyiz.” Gurbete okumaya, çalışmaya giden birini korumak için gölge oluş, sır, daha o vakit başlar. Bu sefer konut tutup ailesini İstanbul’a getirmek isteyen oğula, baba şu yanıtı verir. “Tarlalarımız yerde, hayvanımız, sapımız sapanımız var, çabuk etme ben sana yazacağım.” Yerini yurdunu bırakmak o denli kolay mıdır? Dersim tertelesinden çabucak evvel verilen bu karşılık göçmen olmamak, kaçmamak için vefatı yeğlemiş olmaları manasına mı gelir? Vefat hiçbir vakit yaşama yeğlenecek güçte bir şey olamaz. Tahminen kaçıp göçmeyenin tek gayesi toprağında gömülüp, sularında akmaktır. Herkes Sıleymane Zerdeşt üzere uçan bir kuş değildir, terk edemez konutunu. Kaçımızın anneannesi, büyük dedesi yaylasını, ovasını, dağını bırakıp da göçmen bir kuş olmuştur? Tehcir edilmeyen, köyü yakılmayan, öldürmeyenlerin dışında.
Özgül birinci hikaye kitabıyla sesi az duyulanların sesi olmayı tercih etmiş bir öykücü değildir yalnızca; tarihçidir, arkeologdur biraz da. Zati muharrir olmak bu türlü bir şey değil midir? Tarihi yapıtı bozmadan ihtimamla kazıp süpürerek gün ışığına çıkarmak üzere. Kendi sürgünlüğünü sürgün/göçmen olan herkesin yaşadığıyla birlikte tarihî düzlemde kavrayıp öykülere döker. Kitap bu toprakların birbirine karıştığını, melezleştiğini, azınlık gerçeğiyle merkezlerin çoğaldığını göstermiş, bu coğrafyanın öyküsünü birleştirebilmiş, ülkesini terk etmek zorunda kalan başka ‘yabancı’lara da az çok bakabilen özgün bir çalışmadır.